معبد لائودیسه
از جمله آثار به جای مانده از سلوکیان در نهاوند آثار معبدی است که منسوب به سلوکیان است و به معبد " لاوادیسه " معروف بوده است . مکان دقیق این معبد مشخص نیست اما آثاری که نواحی تپه مرکزی شهر و در بافت قدیمی نهاوند به نام تپه دوخواهران به دست آمده این احتمال را قوت می بخشد که محل معبد، این مکان بوده است . در حقیقت به استناد شواهد موجود، امامزاده دوخواهران نهاوند که اهالی نهاوند تاکنون این محل را به عنوان زیارتگاه مسلمانان احترام می‌گذاشتند و تقدیس می‌کردند، همان معبد لائودیسه است.
معبدی برای ملکه لائودیسه
این معبد را آنتیو کوس ( آنتیو خوس ) پادشاه سلوکی در این شهر
برای همسر خود ملکه لائودیسه بنا کرده است . در حفاریهایی که
در سال 1322 صورت گرفت کتیبه‌ای به ابعاد 85*36 در 33 سطر
به خط یونانی پیدا شده که مربوط به آنتیو خوس سوم
پادشاه سلوکی است. این کتیبه از دو قسمت متمایز تشکیل شده
است : قسمت اول نامهای است از مندموس که فرمان شاه را به
اهالی نهاوند ابلاغ و از آنان درخواست می کند که فرمان وی را
روی سنگی نقش نموده و در معبد اصلی شهر نصب کنند . قسمت دوم
کتیبه عین نامه آنتیو کوس سوم به مندموس است که به خاطر ملکه
لائودیسه نگاشته و بنیانگذاری یکی از شعائر مذهبی را به ملکه
یاد آوری می‌نماید که ملکه به سمت کاهنه بزرگ از حقوق مسلم و
مزایای مخصوص حوزه حکومتی مندموس برخوردار گردد.
ترجمه قسمت اول کتیبه : مندموس به " اپلودوروس " و به تمامی
صاحب منصبان شهر لائودیسه درود می‌فرستد که پس از این اعلامیه
باید مواد فرمانی که شاه به وی ( مندموس) نوشته است ضمیمه
گردد، و روی سنگی از آن سواد بردارید و سپس نوشته‌ای که مقرر
داشته‌اند مطابق نموده و آن را محفوظ نگه دارید و سنگ را در
معروف‌ترین زیارتگاه شهر نگهداری کنید . خوش باشید. سال 119
دهم ماه یانه مدس.
ترجمه قسمت دوم( عین نامه آنتیو کوس سوم ) شاه آنتیو کوس به
مندموس سلام می‌رساند و دستور می‌دهد که به شئونات خواهر ما
ملکه لائودیسه بیفزائید و از او قدردانی کنید چه این امر برای
ما بسیار ضروری است. نه تنها اینکه اودر زندگانی‌اش با مهر
ومحبت و مراقبت شدید، خود را نشان داد بلکه او هنوز نسبت به
خدایان دارای عشق و احترام بی پایان است. بنابراین ما به مهر و
علاقه دستور می‌دهیم و موافقت خود را با این امر اعلام می
داریم که به جاست او از جانب ما به این افتخار نائل گردد .
خصوصا" مصمم هستیم همان طوری که در تمام قلمرو ما انتخاب
کاهنین بزرگ از طرف ما انجام می‌شود بدین نحو در این محل
کاهنه‌هایی از طرف ملکه ادویسه تعیین گردد. در حالی که حامل
تاج‌های طلا و تصاویر او خواهند بود سپس نام آنها، در بعد از
کاهنین نیاکان ما و خود ما ثبت گردد و خلاصه بعد از آنکه نام
ملکه لاادویسه در تمام قلمرو تو به عنوان کاهنه بزرگ معروف و
مشهور گردید و همه کارها بر طبق گفتار ما انجام گرفت مفادفرمان
را برروی سنگی ثبت نمایید تا وقف این مکان مقدس گردد. و
بالاخره این عمل بسیار پسندیده‌ای نسبت به خواهر ما انجام
دادیم نتایج آن در حال و آینده آشکار خواهد شد .
در این محل چهار مجسمه کوچک مفرغی نیز پیدا شده که یکی از این
مجسمه‌ها. الهه‌ای را نشان می‌دهد که سرش هلال خورشید است و گل
زنبقی در میان آن قرار گرفته و در دستهایش شاخه‌ای پر از میوه
است . احتمال دارد این مجسمه ملکه لاادویسه الهه فراوانی یونان
باشد.
علاوه بر کتیبه مذکور دو کتیبه کوچک دیگر هم در این محل پیدا
شده که یکی از آنها تقریبا" سالم است و ترجمه آن به این شرح
است . " مندموس عامل مخصوص شاه به ساترابی عالی شاه منصوب
گردید و به سبب اطاعت محض خود نسبت به شاهان و کارهای
برجسته‌ای که در قلمرو خود برای مردم انجام داده به این افتخار
بزرگ نایل آمد سال 130 سلوکی" .
این کتیبه که قسمتی از آن بر اثر فرسایش از بین رفته
هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.معبد
لائودیسه در تاریخ سال 1327 به عنوان میراث فرهنگی در
فهرست آثار ملی ایران ثبت شد از این معبد ستون، سرستون،
ته ستون و تکه سنگهایی یافت شده که در پاساژ حاجیان،
بازار نهاوند وبرخی منازل وجود دارد. قلعه یزدگرد که در
مجاورت معبد لائودیسه قرار دارد حدود شش قرن بعد از معبد
ساخته شده و تفاوت آن با معبد سبک معماری آن است که
به صورت کاملاً ایرانی و سنتی ساخته شده است. همراه
کتیبه معبد لائودیسه پیکرهای کوچکی به نامهای زئوس،
آپلو، آتنا و دمترو یافت شد که هم‌اکنون در موزه ایران
باستان حفاظت می‌شوند.
گفته می‌شود هنگامی که پروفسور گریشمن فرانسوی به منظور کاوش
در تپه گیان به نهاوند می‌آید، درحین کاوش چند روزی ناپدید
می‌شود .گریشمن سپس به محل کاوش‌های تپه باستانی گیان
بازمی‌گردد و مشخص می‌شود که در مدت غیبت چند روزه‌اش، مشغول
حفاری و کاوش در دره دوخواهران نهاوند(محل معبد لائودیسه) بوده
است. که در این هنگام موفق به کشف پیکر برنزی 4 الهه یونانی
می‌شود.
براثر حفاریهای متعددی که برای یافتن آثار معبد سلوکیان
در نهاوند انجام شده ستونها، سرستونها و سنگهای تراش
خورده زیادی یافت شده است. همچنین سنگهایی عمدتاً در
حمامهای شهر، منازل قدیمی، بازار نهاوند یافت شده که
برخی معتقدند که این سنگها از بقایای ستونهای معبد هستند.
اما برخی باستان‌شناسان معتقدند اینها متعلق به دوره
قاجار و حمامهای این دوره هستند و هیچ ارتباطی به معبد
ندارند.گفتنی است؛ نهاوند برخلاف امروزش که وضع چندان
مطلوبی ندارد گذشته بسیار درخشانی در کارنامه دارد که
کشف آثار باستانی زیادی از تپه گیان، وجود قلعه نهاوندی،
معبد لائودیسه و تپه باباقاسم و... گواه این مدعا است و
در صورت وجود همتی بالا و همه‌جانبه از سوی مسوولان و
مردم شهر و عملیات گسترده حفاری برای کشف معبد لائودیسه
که تنها معبد یونانیان در ایران است، نهاوند به عنوان
یکی از قطبهای گردشگری در دنیا مطرح خواهد شد و همین امر
جبران سالها رکود و عقب‌ماندگی این شهر تاریخی را خواهد
کرد.
لائودیسه باید کاوش شود
سال84 یک گروه باستان‌شناس به سرپرستی دکتر رهبر استاد
دانشگاه تهران به منظور انجام گمانه‌زنی و تعیین حریم
وارد نهاوند شدند. در گفتگویی که با دکتر مهدی رهبر داشتیم
عمده‌ترین دلیل خود را برای احتمال وجود معبد، کتیبه‌ای
دانست که در سال 1322 ازنهاوند به دست آمده است.
دکتر مهدی رهبر سرپرست هیات گمانه‌زنی های محوطه باستانی
دوخواهران نهاوند در گفتگو با خبرنگار ما در این خصوص توضیح
داد: ما در حدود 11 نقطه گمانه زده‌ایم ولی چون فضای ما
محدود و بیشتر مسکونی است توفیقی به دست نیاوردیم اما
آثاری چون پایه ستون ایونیک و کتیبه سلوکی و ظروف
سفالی آن دوره بیان کننده وجود معبد است.
مهدی رهبر افزود: من در بررسی‌ها به این نتیجه رسیدم که از
آنجایی که در یکی از کتیبه‌های یافت شده در این محوطه تاریخی،
انتیوخوس، ملکه را با لفظ" خواهرم" مورد خطاب قرار می‌دهد و
همانطور که مسیحیان به اسقف، پدر می‌گویند، کسی که از نظر
موبدی به درجه‌ای می‌رسد نیز به عنوان خواهر خطاب می‌شود و این
یکی از عنوان‌هایی است که به کاهن بزرگ می‌دهند.
دکتر رهبر تصریح کرد: طبق بررسی‌هایی که شخصا انجام دادم
امامزاده دوخواهران نهاوند که اکنون به عنوان زیارتگاه
مسلمانان تقدیس می‌شود ، شجره‌نامه‌ای ندارد و کتیبه‌های یافت
شده در این منطقه این احتمال را قوت بخشیده است که این
امامزاده و محوطه باستانی اطراف آن همان معبد لائودیسه است.
این باستان‌شناس تاکید کرد: من به سازمان میراث فرهنگی و صنایع
دستی استان همدان گفتم که باید خانه‌هایی که بر روی این محوطه
باستانی قرار گرفته است تملک شوند تا کاوش‌های باستان‌شناسی در
منطقه دوخواهران نهاوند آغاز شود اما تاکنون اقدام مثبتی در
این راستا انجام نشده است.
او اضافه کرد: در جریان گمانه‌زنی‌هایی که به منظور تعیین حریم
این محوطه باستانی انجام گرفت سرستون‌های بسیار زیبا و پایه
ستونهای ایونیک که به منظور هاون استفاده می‌شده‌اند یافت شد
که درحقیقت نشان می‌دهد این محل معبد و در واقع همان معبد
لائودیسه است.
رهبر گفت: ما از دوره یونانی مآبی( بعد از دوره اسکندر هنگامی
که هنر یونان گسترش پیدا می‌کند) تقریبا چیزی در ایران نداریم
و اگر این معبد کشف و بازسازی شود اعتباری برای ایران و حتی
یونان خواهد بود.
او با بیان اینکه پیکره‌های کوچک برنزی که در محوطه تاریخی
دوخواهران نهاوند یافت شده است همان الهه‌های آتنا، زئوس
،آپولو و دمترو است، خاطر نشان کرد: مجسمه‌ای که سرش هلال
خورشید است و گل زنبقی در میان آن قرار گرفته الهه فراوانی و
باروری یونان و همان الهه‌ای است که رومی‌ها به آن فورتونا
می‌گویند.
او در خصوص ضرورت کاوش در محوطه باستانی دوخواهران با بیان
اینکه ضرورت کاوش در این منطقه باستانی صد در صد احساس می‌شود
افزود: هر کشوری که راجع به مسائل فرهنگی فعالیت می‌کند باید
در نقاطی کار کند که خلا وجود دارد تا این کمبود‌ها جبران شود
اما متاسفانه نه برنامه ریزی در این زمینه وجود دارد و نه
هدف‌ها مشخص است.
این باستان شناس خاطر نشان ساخت: داشته‌های ما باید حفظ،
نگهداری، مطالعه و عرضه شود تا ارزش‌ها مشخص شوند.
آزاد سازی معبد لائودیسه نیاز به تخصیص بیش از 6 میلیارد ریال
دارد
مسئول واحد میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نهاوند گفت:
این محوطه باستانی در سال 84 تعیین حریم شده و با توجه به
ساختمان‌های مسکونی که بر روی معبد بنا شده است، باید تملک
خانه‌هایی که در حریم اثر باستانی و بر روی آن قرار گرفته است
در دستور کار سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد.
یار ولی سیف با بیان این مطلب افزود: تمامی ساختمان‌های مسکونی
که بر روی این معبد قرار گرفته‌اند ثبت و مشخص شده و به مالکین
این منازل برای واگذاری به سازمان میراث فرهنگی استان ابلاغ
شده است.
سیف خاطرنشان ساخت: در سال 87 بعد از چندین سال پیگیری و با
حمایت رئیس سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان،
فرماندار نهاوند و مسؤولان ذیربط مبلغ 150 میلیون تومان اعتبار
برای خرید املاک مورد نظر جذب شد اما به منظور تملک و آزاد
سازی حریم محوطه تاریخی لائودیسه به بیش از 600 میلیون تومان
اعتبار نیاز است.
یار ولی سیف در پایان گفت: تا به حال هیچ‌گونه پیشنهاد همکاری
از کشور‌های خارجی به منظور کاوش در این محوطه تاریخی اعلام
نشده است و می‌توان پس از تملک و خاک برداری از باستان‌شناسان
یونانی برای همکاری در زمینه کاوش‌های لائودیسه دعوت به عمل
آورد.
امامزاده دو خواهران
در محل معبد لائودیسه هم اکنون امامزاده کوچکی به نام امامزاده
دوخواهران قرار دارد که مسلمانان از آن به عنوان زیارتگاه یاد
می‌کنند.
این امامزاده در حال حاضر در بافت قدیمی نهاوند در کنار مسجد
دوخواهران واقع در خیابان دوخواهران و در کوچه امامزاده واقع
شده است. و گنبد آن به وسیله سیمان و ایزوگام پوشیده شده است.
اطراف این امامزاده که در حقیقت محل قرار گیری معبد لائودیسه
است را بافت قدیمی و خانه‌های کاه گلی منطقه دوخواهران نهاوند
احاطه کرده است.
معبد لائودیسه هم در این میان قربانی بی‌تفاوتی و غفلت
مسؤولانی شده است که گمان می‌کنند هنوز هم می‌باید در مناطقی
کاوش کنند که دیگر به هیچ علامت سوالی پاسخ نمی‌دهد. مناطق
باستانی که چندین فصل کاوش شده‌اند و دیگر لزومی برای
کاوش‌های بیشتر در این محوطه‌های باستانی با امکانات بسیار
محدود حفاظتی احساس نمی‌شود . چه بسا هنوز هم قادر به حفاظت از
ساختار‌های معماری چندین هزار ساله نیستیم و و این آثار با
بیرون آمدن از خاک در معرض تخریب بیشتر قرار گرفته‌اند و
مسؤولان هنوز برای کاوش‌های بیشتر در این مناطق پافشاری
می‌کنند. و این همان اتفاقی است که برای تپه باستانی
هگمتانه(سه‌قلعه) پیش آمده و تخریب ساختار‌های معماری شهر
اشکانی بیرون آمده از خاک توجیه‌پذیر نیست.
بهتر نیست اول به ضرورت کاوش در این مناطق توجه شود و در صورتی
که هیچ امکان دیگری برای پاسخ به سوالات باستان‌شناسی و کشف
جزئیات تازه از یک برهه تاریخی وجود نداشت اقدام به بیرون
آوردن این آثار کنیم؟
مجوزهای کاوش بر اساس خلا‌های تاریخی صادر می‌شوند
رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی بار‌ها به وضوح اعلام کرده است که
پژوهشکده، دیگر قصد صدور مجوز کاوش در هر محوطه تاریخی را
ندارد و مجوزهای کاوش براساس خلأهای تاریخی صادر می‌شوند.
حسن فاضلی نشلی چندی پیش در گفتگویی اظهار داشت: معتقدم
محوطه‌ها در گام اول باید حفاظت و نگهداری شوند، و دلیلی ندارد
همه آثار تاریخی از دل خاک که بهترین حافظ آن در طول سالها و
قرن‌ها بوده است بیرون بیایند. وقتی امکانات برای نگهداری و
حفاظت از این آثار وجود ندارد بهتر است در دل زمین باقی
بمانند.
همچنین حتی کاوش‌های نجات‌بخشی باید برای پاسخ به برخی ابهامات
تاریخی انجام شوند. در طول سالها برخی محوطه‌ها به‌صورت
نامحدود کاوش شده‌اند، اما هیچ گزارش و یا اطلاعات خاصی مثلا
بعد از 10 فصل کاوش حاصل نشد.
فاضلی ادامه داد: برخی از این باستان شناسان آنقدر اثر تاریخی
و مواد فرهنگی حاصل از کاوشها را از محوطه‌های تاریخی بیرون
می‌آورده‌اند که چندین سال برای تدوین آن وقت لازم است و
بنابراین به چه دلیلی دوباره این محوطه‌ها کاوش شوند و چه
رهاوردی برای ما خواهد داشت.
کاوش‌های مداوم در یک محوطه باستانی بدون انتشار باعث آلودگی
اطلاعات می‌شود. از سوی دیگر، باید به عنوان رئیس پژوهشکده
بگویم که ما نیامده‌ایم سیاست‌های گذشته را عوض کنیم بلکه
درصدد هدفمند کردن کاوشها هستیم.
او گفت: هم‌اکنون اطلاعات ما از برخی دوره‌های تاریخی بسیار
اندک است. به عنوان مثال باید چندین پروژه علمی خوب و درجه یک
برای کسب اطلاعات بیشتر در حوزه پیش از تاریخ انجام شود. منظور
از خلأ آن است که پژوهش‌ها، پرسش‌محور باشند و کاوشها باید
طوری ساماندهی شوند که در آن دوره‌ها دارای حداقل اطلاعات
هستیم و یا با کاوش در آن دوره‌ها زمینه‌های جدیدی از فهم
تاریخی حاصل می‌شود. به عنوان مثال درحال حاضر ابهامات زیادی
درباره دوره‌های نوسنگی، عصر مفرغ و حتی دوره گذار از تمدن
عیلام به دوره هخامنشی وجود دارد که باید پژوهش‌های این
دوره‌ها را سامان‌بخشی و بهینه کنیم. باستان‌شناسی دوره اسلامی
ما، نیاز به حمایت و ارائه طرح‌های جدید دارد. دوره گذار از
دوره ساسانی به اسلام و تا زمان حاضر نیازمند پروژه‌های بزرگ
علمی است. متأسفانه باستان شناسی این دوره بیشتر حول محور
تاریخ هنر می‌چرخد و سابقه باستان شناسی آن بسیار کمرنگ است.
در نیل به این هدف باید از تمامی ظرفیت‌های داخلی و خارجی کشور
استفاده کنیم تا به این ابهامات پاسخ دهیم. بنابراین اگر در
دوره‌ای با اشباه اطلاعات مواجه هستیم و در دوره‌ای دیگر هیچ
فعالیتی جدی نداشتیم ضروری است در کارهایمان بازنگری داشته
باشیم و طرح‌های پژوهشی نوینی در راستای اهداف علمی و پاسخ به
خلأهای تاریخی گذشته داشته باشیم. این موضوع غیرمنطقی است؟!
در حال حاضر بنا به اظهار باستان‌شناسان ضرورت کاوش در
لائودیسه بیش از پیش احساس می‌شود چرا که ما از تاریخ یونان در
ایران اثر قابل توجه دیگری سراغ نداریم و اگر وجود هم داشته
باشد آنقدر قابل توجه و گویا نیست.
لذا لازم است ساختار‌های بر فراز این محوطه تاریخی هرچه زود‌تر
تملک شوند تا این معبد از آسیب‌های جدی‌تر در امان بماند.
